Vrijheid is hét kernbegrip in onze huidige individualistische samenleving; vrijheid als de ruimte om te kunnen doen en laten wat je wil, zonder inmenging van anderen; vrijheid, als de basis voor geluk. Maar leidt deze persoonlijke vrijheid wel tot geluk? En worden we er wel een betere samenleving van? In dit essay geef ik een kritische reflectie op onze hedendaagse visie op vrijheid en geluk en bied ik handelingsperspectief voor het beter omgaan met de uitdagingen waar we in deze 21e eeuw voor staan: inspiratie voor een zoekend land…
Gaat het wel goed met onze samenleving?
Tja, waar komt toch die massale populariteit van psychiaters als de Vlaming Dirk de Wachter vandaan? De Wachter zelf geeft aan dat je morgen het aantal psychiaters kunt verdubbelen, maar dan heb je overmorgen nog steeds wachtlijsten. Volgens hem is er een ongelooflijk hoge nood aan het luisterend oor, aan mensen die geacht worden verstand te hebben van verdriet en machteloosheid. Er is volgens hem een gevoel van zinloosheid en leegte onder alles. “De gedachte was: we kunnen met vrolijkheid en consumptie dat gebrek aan zin wel maskeren. Maar ge kunt nog eens een wellnessweekend doen, maar dat vult de ledigheid niet op.” “Als in België een miljoen mensen psychofarmaca neemt, slaappillen, antidepressiva, dan moeten we als maatschappij toch eens nadenken: wat betekent dat?”. In zijn boek Borderline Times schrijft hij dat de symptomen van de borderline persoonlijkheidsstoornis ook de symptomen zijn van de maatschappij. “En een van de symptomen is splitting. Er lijkt een splitting te zijn ontstaan in heel de maatschappij: winners en losers, mensen die succes hebben en die uit de boot vallen. Er is heel weinig middencategorie. Het verdwijnen daarvan is een probleem voor de maatschappij omdat het de verbindende structuur is. Er dreigt een teloorgang van de solidariteit in de hele westerse wereld.”[1]
Zoals de Nederlandse filosoof André Hazes (1951-2004) ooit zong: ’Je zegt “ik ben vrij”, maar je bedoelt, “ik ben zo eenzaam”.’
Persoonlijke vrijheid leidt niet tot geluk
De Wachter maakt stevig duidelijk dat het een misvatting is dat onze grote drang naar persoonlijke vrijheid tot geluk leidt. Maar hoe zit dat dan? Vrijheid wordt vaak gebruikt voor het bevredigen van allerlei wensen. Maar veel van die wensen kunnen niet vervuld worden omdat wij daar geen of weinig invloed op hebben. Kun je voetballen als Messi? Denken als Einstein? Ben je zo knap als Brad Pitt of Doutzen Kroes? Nee? Dan kun je wel zeggen dat je vrij bent, maar je bereikt niet wat je wilt. En wat je toeviel, kun je even snel weer verliezen. Dan zul je toch vooral beperkingen -en dus onvrijheid- ervaren.
Bovendien geven vervulde wensen vaak maar een kortstondig geluksgevoel. Of blijven die strandstoel, die Instagram likes of die nieuwe auto je geluksgevoel bevredigen? Al die spullen, die aandacht en dat comfort leiden in ieder geval wel tot een grote persoonlijke voetafdruk en een constant gevoel van competitie en prestatiedrang tussen mensen. Met alle gevolgen van dien voor onszelf en de planeet….
Persoonlijke vrijheid lijkt dus eerder te leiden tot een continu onbevredigende zoektocht naar kortstondig genot dan tot een toestand van geluk. En daar zit hem de crux. Genot is op ‘ik ben ik’ gericht, op de persoonlijkheid, op het bevredigen van kortstondige lichamelijke en psychische verlangens: de vakantie, de Instagram likes, de tinder date, de nieuwe auto. Geluk is daarentegen vooral gericht op het ‘ik ben’, zeg maar op de bovenpersoonlijke aspecten van ons mensen: op aspecten als idealisme, inspiratie, inzicht, intellectuele nieuwsgierigheid, etc. Dit zijn de aspecten in ons waar verbondenheid en geven centraal staan, in plaats van afgescheidenheid en nemen. Geluk is een toestand waarin alle delen van je mens-zijn – van ons diepste begrip tot onze wensen en gevoelens – in harmonie met elkaar zijn. Het is de vreugde van een ‘ik-ben-deel-van-het-geheel’-bewustzijn. We streven met onze grote drang naar persoonlijke vrijheid dus eigenlijk een illusie na, een die leidt tot lijden in plaats van geluk.
…en ook niet tot een betere samenleving
De grote nadruk op onze persoonlijke vrijheid maakt ons dus niet gelukkig, maar lijkt evenmin tot een betere samenleving te leiden. Natuurlijk, we mogen in onze samenleving zeggen wat we willen, en we zijn via de democratische rechtsstaat tot op zekere hoogte beschermd tegen al te veel overheidsbemoeienis met ons leven. Dat is een groot goed dat we mogen koesteren. Bovendien staan we nog altijd hoog in de internationale gelukslijstjes. Maar er zijn ook trends die minder hoopvol zijn. Zo worstelen alle Westerse democratieën met een toenemende maatschappelijke polarisatie en fragmentatie; mensen trekken zich steeds meer terug in hun eigen bubbels, versterkt door de invloed van dubieuze algoritmen op sociale media. Nepnieuws floreert. We hebben elkaar steeds minder nodig door technische en economische vooruitgang, maar we worden daardoor ook steeds minder een ‘samen-leving’ in onze 21e eeuw. De balans tussen ‘ik’ en ‘wij’ lijkt zoek. Je kunt niet een samenleving bouwen met alleen maar individuele wensen. Je zult ook gezamenlijk verantwoordelijkheden moeten dragen; er zal ook een gezamenlijke visie op de maatschappij moeten zijn; je zult ook soms je eigen ego op zij moeten zetten voor het grotere geheel. Zo niet, dan dreigt ons land onbestuurbaar te worden.
De situatie in de totaal gepolariseerde Verenigde Staten is daarvan een onheilspellend voorbeeld. Maar ook bij ons lijken de politieke partijen in de Kamer vaak meer bezig met zichzelf profileren en ‘geschokt’ van incident naar incident te stuiteren dan met het besturen van het land. Een politicus die zich niet scherp profileert in de media trekt geen stemmen. Samenwerken, nuchter problemen analyseren en jezelf wegcijferen zijn dan ook eigenschappen die niet heel hoog scoren in Den Haag. Maar dat geldt ook steeds vaker voor belangengroepen. Kijk bijvoorbeeld naar de radicalisering onder de boeren, met de Farmers Defence Force en hun ‘strijders’ tegen milieuwetgevers, Randstedelingen, vegetariërs, natuurbeschermers of andere verdachten die niet ‘#trotsopdeboer’ lijken te zijn. Of kijk naar de polarisatie tussen ‘klimaatontkenners’ en ‘klimaatgekkies’ of tussen ‘coronawappies’ en voorstanders van een lockdown: veel animo om elkaar te begrijpen of met elkaar in gesprek te gaan lijkt er niet te zijn tussen deze bubbels. Het zijn allemaal typische voorbeelden van wat De Wachter splitting noemt. Deze doorgeschoten disbalans tussen ‘ik’ en ‘wij’ leidt ons daarmee dus niet tot een betere samenleving…
We hebben dus een andere kijk nodig op vrijheid en geluk
Willen we een gelukkige en hechte samenleving creëren die tegemoet komt aan de uitdagingen waar we in onze 21e eeuw voor staan, dan zullen we dus toe moeten naar een maatschappijvisie die meer balans brengt tussen genot en geluk en tussen persoonlijke ruimte en gemeenschappelijkheid (tussen ‘ik’ en ‘wij’). Gelukkig hoeven we niet het wiel opnieuw uit te vinden, want in de grote denktradities van deze wereld zijn hier mooie aanknopingspunten te vinden. En die sluiten verrassend goed op elkaar aan.
Plato en Plotinus: naar je beste vermogen bijdragen aan de samenleving
Laten we eerst in onze eigen Westerse denktraditie kijken. Plato beschrijft in zijn Politeia de ideale staat. Het uitgangspunt van een rechtvaardige samenleving is volgens Plato dat iedere burger daaraan naar vermogen bijdraagt. Een ideale staat kenmerkt zich door wat Plato de vier kardinale deugden noemt: wijsheid, moed, zelfbeheersing en gerechtigheid. Een samenleving is rechtvaardig als deze vier deugden leidend zijn en de juiste plaats daarin innemen. Nu heeft Plato op het oog een boek geschreven over de ideale samenleving, maar eigenlijk over de ideale mens. De ideale of rechtvaardige mens laat zijn hogere, bovenpersoonlijke beginselen (de deugden) leiding geven over de lagere, persoonlijke gerichte (of ‘ik’-)beginselen (de begeerten, lusten en emoties). Iedere kwaliteit mag er dus zijn, maar idealiter kent iedere kwaliteit zijn plek, in ons karakter en in onze samenleving.
Vrijheid en geluk zitten in deze visie niet in persoonlijke begeerten en genot, maar in het meesterschap hebben over je persoonlijkheid en je vrije wil; je bent dan geen slaaf van je persoonlijke begeerten, zoals je behoefte aan steeds maar weer nieuwe prullen van de Action, likes op Instagram, bevestiging in je vriendenkring, je status ophangen aan je auto of je baan, etc. Nee, je bent veel meer bezig met hoe je het beste uit jezelf kunt halen en daarmee kunt bijdragen aan de maatschappij, hoe je anderen kunt helpen, hoe je de wereld en de essentie van het leven beter kunt begrijpen. Kortom: het goede doen, zoals Plato dat noemt. Daarmee ben je dus meer bezig met je verantwoordelijkheid dan met je vrijheid.[2]
De neoplatonist Plotinus (205-270) heeft die ideeën later verder uitgewerkt. Hij stelt dat er alleen sprake is van vrijheid als dwang afwezig en ware kennis aanwezig is. Zonder kennis is er geen vrijheid. Die kennis betreft dan geen feitenkennis, maar inzicht, inzicht in de samenhang der dingen, kennis van het leven: wijsheid dus eigenlijk; wederom die bovenpersoonlijke aspecten van jezelf. Hij raakt hier aan het idee van het orakel van Delphi: mens ken uzelf. Vrijheid ligt volgens Plotinus dus niet in de begeerte maar in de rede: “Meesterschap over ons zelf kunnen we terugleiden tot onze wil, de wil kunnen we terugleiden tot onze rede en, als volgende stap, tot juist redeneren.”[3] Werkelijke vrijheid komt daarmee vanuit de mens zelf en is geen persoonlijke vrijheid maar geestelijke vrijheid.
Dharma: handelen naar je edelste visie
Ook in het Oosten liggen aanknopingspunten voor een visie die tegemoet komt aan onze 21e-eeuwse uitdagingen. En ook hier gaan de begrippen vrijheid en geluk samen op. In het Boeddhisme en het Hindoeïsme zien we nl. het concept van Dharma. Simpel gezegd betekent Dharma dat ieder mens de verantwoordelijkheid heeft het beste uit zichzelf in te brengen ten behoeve van het grotere geheel.[4] Aangezien ieder mens unieke talenten en vermogens heeft, betekent het vorm geven aan Dharma voor iedereen wat anders. Iemand die goed kan schrijven zal een andere invulling daaraan geven dan iemand die vooral fysiek sterk is. Maar wat je talenten en vermogens ook zijn (en hoe beperkt je daarin misschien ook bent), het blijft je Dharma om het meest edele, wijze, mededogende te denken en te doen in iedere situatie. Dat is de Plicht of Wet met een hoofdletter. En omdat wij mensen lerende wezens zijn, gaat het beoefenen van Dharma gepaard met fouten maken, daarvan leren, opstaan en weer doorgaan. Als lerende wezens onder elkaar veroordeel je je medemens niet op die fouten, maar help je elkaar. Dat geldt voor kleine dagelijkse issues en voor grote belangrijke zaken. Het geldt voor de bakker en voor de regeringsleider. Het gaat niet om je rol, wat er toe doet is dat je uitdrukking geeft aan Dharma, waar je ook bent, met wie en in welke rol dan ook. Dat sluit dus verrassend goed aan op Plato en Plotinus.
Vrijheid en geluk staan hierbij dus gelijk aan je persoonlijke meesterschap en je maatschappelijke verantwoordelijkheid. Vanuit dat perspectief stel je je persoonlijkheid dus minder centraal. Je mag dan nog steeds dromen van een mooi huis of een ontspannen vakantie, maar je bent er minder aan gehecht, je maakt je geluk er minder afhankelijk van, en daarmee ben je minder gevangen in je persoonlijke denken. Het Dharma is dan ook een Wet of Plicht van binnenuit, een die je jezelf ‘oplegt’ omdat je vanuit een groeiend inzicht en besef van maatschappelijke verantwoordelijkheid vindt dat je aldus moet handelen (mens Ken uzelf). Dat is het verschil met een plicht of wet met kleine letter: die komen van buitenaf en worden opgelegd. Het geluk zit dan niet in nemen maar geven.
Van ‘ik’ naar ‘wij’ in de 21e eeuw: #hoedan?
Als je de visies van Plato, Plotinus en de Oosterse filosofie zo leest, dan klinkt het allemaal simpel en kunnen we zo het roer omgooien. Maar eeuwen van focus op persoonlijke vrijheid en geluk zitten diep verankerd in onze Westerse maatschappij. Verandering – als we die daadwerkelijk willen – zal dus niet gemakkelijk worden. Verandering begint altijd met het besef in jezelf dat je op de huidige manier niet verder kan en wil. Maar om echte verandering te creëren is eigenaarschap nodig. Het ‘oude’ gedrag heeft je immers een heel eind gebracht, anders had je het niet zo lang volgehouden. Veranderen vraagt ook doorzettingsvermogen en sociale steun. In tijden van stress vallen mensen immers vaak terug op oud gedrag, en gewoonten kunnen heel hardnekkig zijn. Bovendien ga je vaak in tegen de sociale norm: wat vindt je omgeving normaal gedrag? Zo zijn alcoholvrij bier en vegetarisme inmiddels breed geaccepteerd, maar dat heeft wel een aantal jaren geduurd. Je iedere keer moeten verantwoorden voor je keuze tegenover je vrienden of collega’s vraagt lef en vertrouwen in je eigen koers.
De overheid kan maatschappelijke verandering dan wel niet afdwingen, maar kan deze wel stimuleren. De discussie over de open bestuurscultuur en de verbetering van de relatie overheid-burger biedt hiervoor een mooie kans. De overheid zal zelf veel meer openheid en vertrouwen naar zijn burgers moeten uitstralen. De overheid kan ook zijn ambtenaren de ruimte en verantwoordelijkheid te geven om als directe deskundige te bepalen hoe elke individuele burger het beste kan worden gediend, net als een arts. Nu lijkt het soms of de burgers het openbaar bestuur dienen, in plaats van andersom. Zo kan de overheid beleid veel actiever samen met burgers ontwikkelen. Ook kan de overheid burgers veel actiever betrekken bij het functioneren van de uitvoering. Dan voelen burgers zich veel meer mede eigenaar van het beleid in plaats van consument. Zo’n actief burgerschap kan ook worden gestimuleerd door burgers bijvoorbeeld een paar dagen per jaar vrij te stellen van werk om actief bij te dragen aan publieke taken. Ook kan de overheid veel meer werken vanuit het idee van een lerende samenleving, en een lerende overheid. Dan wordt niet meteen naar de schuldige gezocht, maar staat reflecteren, leren en verbeteren centraal. Als dat bij de ‘Bulgarenfraude’ met toeslagen in 2013 in alle nuchtere wijsheid was gebeurd, dan hadden we de huidige ellende met de toeslagenaffaire waarschijnlijk niet gehad.
Daadwerkelijke maatschappelijke verandering zal echter alleen doorzetten als deze van onderop komt: vanuit de samenleving zelf. De luide stem van psychiaters als De Wachter en de toenemende belangstelling voor filosofie bieden wat dat betreft wel hoop. Om de sociale norm te veranderen is voorbeeldgedrag nodig. Dan gaat het om voorbeeldgedrag van leidende figuren in de samenleving, maar je kunt natuurlijk ook zelf beginnen, hoe bescheiden ook. Je kunt beginnen met de vraag wat je daadwerkelijk belangrijk vindt in je leven. Thuis kun je kijken of je al die spullen (prullen) en al dat comfort wel allemaal voor jezelf wil houden. In je vriendenkring kun je een andere toon zetten en stoppen met de competitie rond de mooiste vakanties, auto’s, foto’s of wat dan ook. En misschien blijken sommige vrienden dan toch eigenlijk geen echte vrienden. In je organisatie kun je als leidinggevende in je beoordelingen de nadruk leggen op samenwerking en mensen vragen elkaar te coachen op hun talenten en leerpunten, zodat ieder naar vermogen kan bijdragen en mensen elkaars inbreng waarderen. Hoewel een daadwerkelijke cultuuromslag nog wel wat vraagt, hoeft het dus niet moeilijk te zijn om gewoon, heel praktisch al te beginnen. Wat ga jij doen?!
Peter Schmeitz
[1] Ellen de Bruin & Wouter van Noort, Psychiaters zijn nu supersterren, wat zegt dat over deze tijd?, NRC, 12 december 2019
[2] Groot, H., Plato en zijn betekenis voor onze tijd, Stichting I.S.I.S., Den Haag, 2017, p. 177-180
[3] Plotinus, ‘Over de vrije wil en de wil van het Ene’, Enneaden, VI.8.3
[4] Ik gebruik Dharma hier in de meer filosofische betekenis. Dharma wordt ook vaak gebruikt voor een meer alledaagse betekenis, als de leer, de leringen van de Boeddha.
Plato Academy 